کتاب با ما همان کاری را می نماید که کرونا! - سافاری رو

از وبسایت ویکی پدیا دیدن نمایید.

به گزارش خبرنگاران، روزنامه ایران نوشت: جامعه ایران، جامعه کتابخوانی نیست چون جامعه نویسنده ای نیست. بنابراین کتاب جز در میان علاقه مندان واقعی اش گاهی کالای لوکس و فانتزی، گاهی سرگرمی و گاهی البته یک چیز خارج از قاعده و غیر طبیعی است. چقدر با این گزاره ها موافق هستید؟ این نظر ایرج محمودی، نویسنده و کارشناس مسائل فرهنگی است یا بهتر است که بگوییم نظر بسیاری از صاحبنظران علوم انسانی که علاقه مند به کنکاش در رفتار و خلقیات ایرانیان هستند. محمودی در تشریح این نظریه می گوید:

این عبارت را که جامعه ایران هنوز از عصر شفاهی عبور ننموده، همه از بریم و من کسی را ندیده ام که خلاف این را گفته باشد. عصر شفاهی عصر شعر و شاعری بود و البته ما در این دوره توانستیم به اوج قله برسیم. برای همین می بینید غربی ها در تماس با جامعه ایرانی از چهار سده پیش به این سو، همیشه از حافظه ایرانیان و نکته دانی و شعرخوانی و خوش سخنی شان تعریف و تمجید نموده اند. گاهی می خوانیم فلان فرستاده دربار فرانسه یا انگلیس در برخورد با ایرانیان با تعجب می نویسد در این کشور حتی یک کشاورز در روستایی دورافتاده هم می تواند ساعت ها برای تان شعر بخواند و از حکمت و عرفان و اندیشه بگوید؛ طوری که خسته نشوید و چه بسا نکته هایی پرمغز هم بیاموزید.

اما با سر رسیدن ماشین چاپ و شروع دوران گوتنبرگ سواد معنای دیگری پیدا کرد. در این دوره دیگر گوش ها چندان کارایی ندارند و چشم ها به کار می افتند. بنابراین نوشتن تجربه جدیدی است که در اختیار همگان قرار می گیرد و هر کسی خود را قهرمانی می یابد که باید تجربه هایش را ثبت کند و در اختیار دیگران قرار دهد.

ثبت تجربه های شخصی البته با محدود شدن قدرت حاکمان و تاریخ نویسانی که بازیگران داستان های شان شاهان و شاهزادگان بودند نیز پیوند دارد. محمودی در این باره می گوید: با شروع عصر چاپ و انتقال آموخته ها به وسیله چشم، تاریخ شاهان هم از سکه افتاد و انقلاب های پی در پی اروپا را فراگرفت. بنابراین داستان دیگری غیر از تاریخ باید نوشته می شد که بازیگرانش مردم عادی کوچه و بازار بودند. با این احتیاج و عطش عمومی بود که رمان خلق شد و برای همین است که رمان را سواد جدید یا پایه فهم سواد جدید دانسته اند. این موضوع از سوی دیگر باعث انباشت تجربه اجتماعی و شکل گیری شاخه های دیگری از علوم انسانی مثل روانشناسی، علوم اجتماعی و ... شد. ما رمان را برای کسی نمی توانیم تعریف کنیم اما شعر را می توانیم حفظ کنیم و برای دیگران فارغ از احتیاج به کتاب بخوانیم.

حال باید پرسید چرا ما نمی توانیم بنویسیم تا دیگران بخوانند و آنها نیز بنویسند که ما بخوانیم؟ اصلاً مگر این همه کتاب که چاپ می گردد جزو نوشته نیست؟ رسول بیگی، نویسنده و کارشناس مسائل فرهنگی در پاسخ به این پرسش می گوید: حجم عظیمی از کتاب های موجود در بازار کتاب سازی است و دقیقاً نمی گردد نام کتاب را روی شان گذاشت. این موضوع دلایل زیادی دارد؛ یکی از آنها رانت یا احتیاج به صندلی است. به هر حال چاپ کتاب می تواند برای یک سازمان، ناشر و نویسنده اش امتیازاتی داشته باشد. من نویسندگان زیادی می شناسم که خودشان هم اهل خواندن نیستند! شما فکرش را بکنید ما چند نفر داستان نویس یا شاعر در کشور داریم که اثر چاپ شده دارند؟ الان را نمی دانم ولی آمار سال 50 می گوید فقط 17 هزار شاعر صاحب اثر داشته ایم. با این حال پس از چهار دهه و رشد جمعیت و رشد سواد خواندن و نوشتن، وقتی به شمارگان کتاب همین صنف نگاه می کنید، در خوشبینانه ترین حالت می بینید نوشته شده هزار دانه. خب هزار دانه یعنی بقیه شاعران صاحب اثر هم کتاب او را نمی خوانند چه برسد به بقیه مردم. حالا اگر به سمت کتاب های تاریخی و جامعه شناسی و سیاسی و بقیه کتاب های تحلیلی و نظری برویم وضع بدتر می گردد. در واقع مشکل اساسی ما این است که جریان فراوری کتاب در کشور برعکس است؛ یعنی تعداد ناشر از کتابفروش بیشتر است! تعداد کتابفروش از خواننده. چرا باید 10 هزار ناشر کتاب فراوری نمایند، 200 نفر بخوانند؟ اصلاً باید پرسید چرا ناشرانی که کتاب سازی می نمایند کمتر از ناشران واقعی در تنگنای مالی یا خطر ورشکستگی قرار می گیرند؟

بیگی نیز مثل محمودی اعتقاد دارد بسیاری از کتاب های موجود در بازار اگرچه به عنوان یک اثر مکتوب شناخته می شوند اما از همان قواعد قدیم ادبیات شفاهی بهره می برند، یعنی اساساً احتیاجی به خواندن کتاب نیست و همین که کسی خلاصه آن را برای شما تعریف کند، از مطالعه بی احتیاج خواهید بود؛ در حالی که نوشتن و نوشته، قواعد دیگری دارد؛ قواعدی که بر پایه فهم زبان نوشتار، جزئیات غیر قابل تعریف، وسعت دید، تجربیات شخصی و توانایی تبدیل آنها به یک موضوع عمومی و ... پایدار است. با این همه، این پرسش که چرا لااقل به شکلی نسبی نمی توانیم بنویسیم تا این که بتوانیم بخوانیم، بی پاسخ می ماند. محمودی در این باره می گوید:

نخستین توانایی یک نویسنده قدرت اعتراف اوست اما ما به دلایل فرهنگی، تاریخی و سیاسی کمتر به این مرحله می رسیم؛ مگر نویسندگان شاخص که باز آن هم جای بحث دارد. نوشتن یعنی انتقال تجربه و عمومی کردن یک تجربه فردی. حتی در یک کتاب عمیق نظری هم باز در نهایت شما از دریچه نگاه و درک و دریافت نویسنده به موضوع نگاه می کنید. حال وقتی نویسنده نتواند یا نخواهد راوی صادقی باشد، فرایند انتقال تجربه چگونه اتفاق خواهد افتاد؟ اگر موضوع را کمی از دور نگاه کنیم، می بینیم عظیم ترین رجال سیاسی، هنرمندان و چهره های شاخص تاریخ معاصر ما هم کمتر علاقه ای به چنین رویکردی داشته اند. بنابراین ما اهل ثبت کردن نیستیم چون از پیرامون خود هراس داریم و نه تنها ثبت نمی کنیم بلکه اگر فکر کنیم ممکن است چیزی دیگران را به زندگی و به درون ما بکشاند، آن را از بین می بریم و این یعنی اختلال در فرایند طبیعی انتقال تجربه یک نسل به نسل دیگر؛ تجربیاتی که می تواند دستمایه نوشتن کتاب های زیادی در شاخه های مختلف علوم انسانی باشد اما کو؟ یادداشت های روزانه و خاطرات فلان وزیر و فلان رئیس جمهوری و فلان چهره شاخص نظامی یا هنر ما را کجا می توان یافت؟ چرچیل وقتی در آفریقا می جنگید، در میانه جنگ و روی اسب گزارش نوشته و همان زمان در مطبوعات انگلیس چاپ شده و حالا بعد از یک قرن ما داریم می خوانیم و بر پایه آن مقاله می نویسیم و بحث می کنیم. ما چیزی نمی نویسیم که هیچ، اگر نوشته ای هم باشد، آن را با ترس و لرز از بین می بریم. با این همه بازار کتاب چنان اشباع است که دارد منفجر می گردد و این طبیعی نیست.

راستش را بخواهید اگر از این مباحث نظری و پایه ای که بگذریم، اوضاع چندان هم بد نیست و نشانه های بسیاری حکایت از آن دارد که جامعه ایرانی در حال گذار از عصر شفاهی به عصر مکتوب است؛ وضعیتی که یکی از علائم مهم آن استقبال از بازار غیر رسمی کتاب است. بیگی در این باره می گوید: کتابخوانی و تمایل به نوشتن و ثبت بشدت در حال رشد است. در خصوص اولی می توان به بازار غیر رسمی کتاب اشاره نمود؛ از کتابفروشی های زیرپله ای و سایت های دانلود کتاب گرفته تا مراکز تبادل کتاب و رونق کهنه فروشی ها. این استقبال که مشاهدات میدانی هم آن را تأیید می نماید، تنها به دلیل مسائل مالی و گرانی کتاب نیست بلکه نشان می دهد کتابخوان های حرفه ای حتی اگر شده در بازار غیر رسمی کتاب، خوراک خود را پیدا می نمایند. در خصوص اشتیاق به نوشتن هم فضای مجازی با وجود همه معایبی که برای آن می شماریم، حکایت از این دارد که جامعه ایرانی در یک پویش همگانی به سمت ثبت تجربه های روزمره رفته که این اتفاق عظیمی است.

و اما یک نکته مهم درباره کتاب و پیوند ذاتی آن با این روزهای کرونایی؛ مارشال مک لوهان، فیلسوف ارتباطات، رسانه ها را به دو بخش سرد و گرم تقسیم نموده است و کتاب را در بخش رسانه های گرم جای داده است. رسانه گرم، رسانه ای است که به مخاطب خود اجازه تصور، تخیل، اندیشیدن و در نهایت تکمیل معنا را می دهد؛ در حالی که رسانه سرد از جمله تلویزیون مستبدانه به مخاطب خود می گوید ساکت باش و نیندیش چون من به جای تو فکر می کنم و حرف می زنم! رسانه سرد اعضای خانواده را دور هم جمع می نماید اما اجازه ارتباط گرم را از آنها می گیرد؛ درحالی که رسانه گرمی مثل کتاب احتیاج به تنهایی و خلوت دارد اما در عین حال روابط افراد را نیز بهبود می بخشد. بنابراین کتاب با ما همان کاری را می نماید که کرونا کرد؛ این بیماری از نظر فیزیکی ما را از هم جدا نموده اما درک متقابل را هم افزایش داده و در عین حال ما را با خود و داشته ها و نداشته ها، احتیاجها و کمبودهای مان هم رو به رو نموده است. آیا کرونا در سرعت بخشیدن به گذار جامعه ایرانی از عصر شفاهی به عصر مکتوب یاری خواهد نمود؟